- απολίθωμα
- Οι ζωικοί ή φυτικοί οργανισμοί ή μέρη τους που έζησαν στο παρελθόν, περικλείστηκαν μέσα σε ιζηματογενείς αποθέσεις του φλοιού της Γης και διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Η επιστήμη που μελετά τα α. λέγεται παλαιοντολογία. Η διατήρησή τους επιτυγχάνεται με την απολίθωση (βλ. λ.).
ζωντανό α. Με τον όρο αυτό εννοούμε τα είδη ζώων ή φυτών που ζουν μέχρι σήμερα (αρτίγονα) διατηρώντας λίγο έως πολύ σταθερούς τους πρωτόγονους χαρακτήρες του είδους. Έτσι, τα σημερινά αυτά είδη είναι δείγματα χλωρίδας και πανίδας που έχουν επιζήσει από τις παλαιές γεωλογικές περιόδους. Τα ζ.α. λέγονται και συντηρητικοί τύποι οργανισμών. Η ύπαρξη ζ.α. οφείλεται τόσο σε εσωτερικά όσο και σε εξωτερικά αίτια. Τα εσωτερικά αίτια είναι η επιβράδυνση ή και η διακοπή της εξελικτικής διαδικασίας των ειδών σε κάποια χρονική στιγμή λιγότερο ή περισσότερο μακρινή και η μικρή ευκολία μεταβλητότητας του είδους, πιθανή άλλωστε αφορμή της προηγούμενης αιτίας· επίσης, η αξιοσημείωτη ζωική αντίσταση του είδους, με μεγαλύτερη διάρκεια της περιόδου γονιμότητας και ασυνήθη μακροζωία· η ικανότητα προσαρμογής σε αλλαγές κλίματος και περιβάλλοντος που έγιναν στην πάροδο του χρόνου· και η αμιγής αναπαραγωγή του είδους, η οποία οφείλεται σε μια φυσική απώθηση μεταξύ ατόμων που ανήκουν σε διαφορετικά, έστω και συγγενή, είδη. Εξωτερικά αίτια, που πότε συνεργούν με τα εσωτερικά και άλλοτε τα υποκαθιστούν, είναι:
1) Η διατήρηση αναλλοίωτων των συνθηκών κλίματος και περιβάλλοντος σε έναν τόπο για μεγάλο χρονικό διάστημα.
2) Η γεωγραφική ή οικολογική απομόνωση που προφύλαξε το είδος από υβριδισμούς με άλλα συγγενή είδη και από την υποταγή του σεείδη ανταγωνιστικά ή εχθρικά.
Είναι ευνόητο ότι τα περιβάλλοντα όπου έχουν διατηρηθεί καλύτερα τα ζ.α. είναι η θάλασσα, κυρίως σε μέρη καλά προφυλαγμένα από μεγάλες φυσικοχημικές αλλαγές, οι σπηλιές και τα άντρα όπου ζει η υπόγεια πανίδα και μερικές απρόσιτες ζώνες όπου για διάφορους λόγους και για μεγάλες χρονικές περιόδους δεν έκαναν την εμφάνισή τους είδηάλλων περιοχών. Το πιο χαρακτηριστικό και εντυπωσιακό παράδειγμα αυτής της περίπτωσης μας δίνει η Αυστραλία, που με την απομόνωσή της στο παρελθόν αποτελεί σήμερα τη σημαντικότερη περιοχή ζ.α., χάρη στη διατήρηση πανίδας με πρωτόγονους χαρακτήρες.
Είναι φανερό από τα όσα μέχρι τώρα αναφέρθηκαν, ότι o αριθμός των ζ.α. είναι πολύ μεγαλύτερος στα ατελή ασπόνδυλα, ενώ αντίθετα στα σπονδυλωτά υπάρχουν σπάνια παραδείγματα. Στο σύνολό τους, τα ζ.α. δεν είναι πολλά. Από τα εχινόδερμα πρέπει να αναφέρουμε τα λίγα ωραία αρτίγονα είδη κρινοειδών, τα οποία επέζησαν από μια ομοταξία που είχε μεγάλη ανάπτυξη κατά τον παλαιοζωικό και μεσοζωικό αιώνα. Από τα κερόστομα, επιβίωσαν μόνο δύο είδη του γένους λίμουλος, που ανήκει στην τάξη των ξιφοσούρων· ένα που ζει στον Ατλαντικό και ένα άλλο στον Ινδικό και Ειρηνικό ωκεανό· οι σημερινοί λίμουλοι δεν διαφέρουν πολύ από τα συγγενή είδη που έζησαν κατά την τριαδική. Όμοιος με πολλά απολιθωμένα μαλάκια της τάξης των ναυτιλοειδών και των αμμωνιτοειδών του μεσοζωικού αιώνα είναι σήμερα ο ναυτίλος. Τα αρτίγονα ναυτιλοειδή περιλαμβάνουν μόνο τέσσερα είδη, ενώ τα γνωστά είδη του σιλουρίου είναι περίπου 1.500. Τα βραχιονόποδα, πολυάριθμα κατά τον παλαιοζωικό και μεσοζωικό αιώνα, έχουν τώρα περιοριστεί σε λίγες δεκάδες είδη, όπως η lingula anatina που ζει στον Ινδικό ωκεανό και το γένος τερεβράτουλα που ζει σε βαθιές θάλασσες και τα είδη του οποίου είναι όμοια με τα αντίστοιχα του παλαιοζωικού. Από τα πρωτόζωα, τα αρτίγονα τρηματοφόρα –ιδιαίτερα η οπερκουλίνη και η γλοβιγερίνη– είναι οι σημερινοί απόγονοι των απολιθωμένων τρηματοφόρων που παρουσίασαν τη μεγαλύτερή τους ανάπτυξη στον καινοζωικό αιώνα μαζί με τους νουμμουλίτες. Ζ.α. μπορούν να θεωρηθούν και οι σκορπιοί, που ο πιο παλαιός τους αντιπρόσωπος –όχι πολύ διαφορετικός από τους σημερινούς– εμφανίζεται στην ορδοβίσιο (παλαιοζωικός) και είναι το πρώτο γνωστό ζώο με πνευμονική αναπνοή. Από τα σπονδυλωτά, τα ζ.α. είναι λιγότερα, γι’ αυτό όμως και πιο σημαντικά. Από τα ψάρια αναφέρονται οι δίπνοοι, που σήμερα αντιπροσωπεύονται από τρία είδη, αρκετά όμοια με τα πολυάριθμα του παλαιοζωικού και καινοζωικού αιώνα και τα οποία ζουν σε μερικούς ποταμούς της Αφρικής, της Αμερικής και της Αυστραλίας, καθώς και ο περίφημος κοιλάκανθος του Ινδικού ωκεανού, τελευταίος αντιπρόσωπος μαζί με τους δίπνοους της ομάδας των κροσοπτερυγίων, που έφτασαν στο απόγειο της ανάπτυξής τους κατά τα μέσα του παλαιοζωικού, οπότε η εξέλιξή τους σταμάτησε απότομα, τόσο ώστε τα λίγα είδη του κρητιδικού να μπορούν να θεωρηθούν ήδη ζ.α.
Από τα αμφίβια, ένα περίεργο ζ.α. προσαρμοσμένο στη ζωή των σπηλαίων είναι ο πρωτέας των σπηλαίων του Καρστ της Δαλματίας, που η μόνη συγγενής του μορφή, ο νήκτουρος ζει στα τενάγη του Καναδά και των ΗΠΑ (πολλά ασπόνδυλα σπηλαιόβια είναι ζ.α., όπως μαλάκια, μυριόποδα, αραχνοειδή, καρκινοειδή έντομα). Από τα ερπετά, το πιο σημαντικό ζ.α. είναι ένα είδος σφηνόδοντα, ο sphenodon punctatum της Αυστραλίας, που παρέμεινε όπως ήταν εδώ και 200 εκατ. χρόνια και είναι το τελευταίο είδος από την τάξη των ρινοκεφάλων της τριαδικής που ζει μέχρι σήμερα. Λιγότερο καταφανή είναι τα ζ.α. των πτηνών και των θηλαστικών, γιατί ανήκουν σε πιο πρόσφατες ομάδες. Πρωτόγονοι χαρακτήρες βρίσκονται σε αρτίγονα πτηνά, όπως οι τίναμοι της Νότιας Αμερικής, η στρουθοκάμηλος, οι ρέες, οι καζουάριοι και το κίβι (εξαφανίστηκαν στην ιστορική εποχή οι γιγάντιες δεινόρνιθεςμόα της Νέας Ζηλανδίας, από το αμείλικτο κυνήγι). Από τα θηλαστικά, δεν μπορούν να θεωρηθούν ζ.α. τα μονοτρήματα, γιατί αν και έχουν διατηρήσει ορισμένα πρωτόγονα χαρακτηριστικά, εμφανίζουν όμως και χαρακτηριστικά υψηλής εξειδίκευσης. Εξάλλου, δεν υπάρχουν στην τεταρτογενή προγενέστερες μορφές μονοτρημάτων σε απολιθωμένη κατάσταση που να είναι όμοιες με τις σημερινές. Ο όρος ζ.α. ταιριάζει καλύτερα στα μαρσιποφόρα, που οι αρτίγονες μορφές τους μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με τους παλαιούς του προγόνους του μεσοζωικού αιώνα. Όσο για τον άνθρωπο, δεν μπορεί να γίνει λόγος για ζ.α., αλλά μόνο για πρωτόγονες φυλές, π.χ. οι φουεγίνοι στη Γη του Πυρός (Νότια Αμερική) και οι πυγμαίοι της Αφρικής και της Ασίας, που έχουν διατηρήσει αρχέγονους σωματικούς και ψυχικούς χαρακτήρες.
Από τα φυτά, εκτός από τα μονοκύτταρα (ιδιαίτερα τα διάτομα) μερικά πτεριδόφυτα ανήκουν σε μια χλωρίδα πάντοτε ακμαία, όπως η πτέρις η δενδρώδης των τροπικών χωρών, το εκουίζετο το γιγάντιον της τροπικής Αμερικής και το isoetes malinvernianum,που ανακαλύφθηκε το 1857 στην περιοχή του Βερτσέλι και θεωρείται τοπικό υπόλειμμα χλωρίδας που έχει από καιρό εξαφανιστεί. Αυτά τα φυτά θυμίζουν εκείνα που αποτελούσαν τα μεγάλα δάση της λιθανθρακοφόρου. Από τα γυμνόσπερμα, εκτός από φυτά της οικογένειας των κυκαδιδών που ζουν σήμερα, τελευταίο υπόλειμμα μιας ομάδας κάποτε πολύ πλούσιας, γνωστής και κατά την πέρμιο, είναι το γίγκο το δίλοβο που κατάγεται από την Κίνα και την Ιαπωνία.
Τα ζ.α., επειδή μπορούν να μελετηθούν τέλεια από άποψη εσωτερικής ανατομίας και βιολογικών ενεργειών, είναι πολύτιμα τόσο για τις έρευνες συγκριτικής ανατομικής και φυλογένεσης όσο και για τις μελέτες που αφορούν τις μεταβολές που έγιναν στη Γη κατά το παρελθόν.
καθοδηγητικά α. Ονομάζονται επίσης χαρακτηριστικά α. και είναι εκείνα που βοηθούν στον καθορισμό της ηλικίας των πετρωμάτων όπου βρίσκονται κλεισμένα, γιατί έζησαν μία περιορισμένη χρονική διάρκεια· η κάθετη δηλαδή διάδοσή τους είναι μικρή, ενώ αντίθετα η οριζόντια εξάπλωσή τους είναι συχνά μεγάλη. Γι’ αυτό και τα κ.α. έχουν μεγάλη στρωματογραφική σημασία. Αντίθετα, τα συντηρητικά α. παρουσιάζουν μεγάλη διάρκεια ζωής και τα συναντούμε από αρχαιότατες γεωλογικές εποχές μέχρι και σήμερα και πολλές φορές δεν παρουσιάζουν στρωματογραφικό ενδιαφέρον. Παράδειγμα κ.α. είναι οι νουμμουλίτες, που με ορισμένα είδη τους καθορίζουν την έναρξη και τη λήξη της παλαιογενούς. Μερικά είδη μάλιστα καθορίζουν μια oρισμένη βαθμίδα γιατί έζησαν και εξαφανίστηκαν κατά τη διάρκειά της, όπως π.χ. ο nummulites atturicus και ο nummulites millecaput,που έζησαν στη λουτήσιο (βαθμίδα της ηώκαινου).
α. φάσης. Είναι αυτά που μας βοηθούν στη μελέτη των συνθηκών του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο έζησαν, δηλαδή του κλίματος, της θερμοκρασίας, του βάθους των θαλασσών, της περιεκτικότητάς τους σε ανθρακικό ασβέστιο κλπ. Αυτό συμβαίνει επειδή πολλά ζώα ήταν προσαρμοσμένα σε ορισμένο περιβάλλον και κάθε αλλαγή των συνθηκών τα επηρεάζει, συχνά μάλιστα επιφέρει ακόμα και την εξαφάνισή τους.
Εξωτερική όψη απολιθωμένου αμμωνίτη (parkinsonia parkinsoni)· προέρχεται από τις αποθέσεις της Επιδαύρου και έζησε κατά τη δογγέριο του μέσου ιουρασικού του μεσοζωικού αιώνα (Συλλογή Εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών· φωτ. Α. Καββαδία).
Εγκάρσια τομή απολιθωμένου αμμωνίτη όπου διακρίνονται τα διαφράγματα και οι θάλαμοι του όστρακου (Συλλογή Εργαστηρίου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών· φωτ. Α. Καββαδία).
Κορμός απολιθωμένου δέντρου.
1. Ραχαία (αριστερά) και κοιλιακή (δεξιά) όψη του limulus polyphenus. Τα δύο σημερινά είδη του γένους limulus είναι αυτά τα οποία έχουν επιζήσει από μία ομάδα (μερόστομα) που είχε μεγάλη ανάπτυξη στους περασμένους γεωλογικούς αιώνες.
2. Το βραχιονόποδο linguna anatina, όμοιο με ταείδη του παλαιοζωικού.
3. Proteus anguineus: το ζώο αυτό έμεινε ανέπαφο από υβριδισμούς επειδή ζούσε μέσα στα σπήλαια.
4. Κλαδίσκοι αρσενικού (πάνω) και θηλυκού (κάτω) ατόμου του φυτού γίγκο το δίλοβον, γυμνόσπερμου γνωστού από το πέρμιο.
* * *τολείψανο οργανισμού ή σημάδι της βιολογικής του δραστηριότητας που διατηρήθηκε μέσα σε ιζηματογενή πετρώματα παλαιότερων εποχών.[ΕΤΥΜΟΛ. < απολιθώ. Η λ. μαρτυρείται από το 1856 στο Ελληνογαλλικό και Γαλλοελληνικό Λεξικό του Σκαρλάτου Βυζαντίου].
Dictionary of Greek. 2013.
